Kardiyovasküler Hastalık Risk Değerlendirmesi Nedir?

Kardiyovasküler Hastalık Risk Değerlendirmesi: Tanımı, Yöntemleri ve Önleme Stratejileri

Kardiyovasküler hastalıklar (KVH), dünya genelinde önde gelen ölüm nedenlerinden biridir ve kalp krizi, inme ve diğer damar hastalıklarını kapsar. Kardiyovasküler hastalık risk değerlendirmesi, bireylerin bu hastalıklara yakalanma olasılığını belirlemek ve önleyici müdahaleleri planlamak için kullanılan bilimsel bir süreçtir. Bu makale, KVH risk değerlendirmesinin tanımını, yöntemlerini, risk faktörlerini, kullanılan araçları ve önleme stratejilerini güncel bilimsel verilere dayandırarak açıklamaktadır. Erken tanı ve risk yönetimi, KVH morbidite ve mortalitesini azaltmada kritik öneme sahiptir.

1. Kardiyovasküler Hastalık Risk Değerlendirmesi Tanımı

Kardiyovasküler hastalık risk değerlendirmesi, bireyin belirli bir zaman diliminde (genellikle 10 yıl) kalp krizi, inme veya diğer kardiyovasküler olaylara yakalanma olasılığını tahmin etmek için kullanılan sistematik bir yaklaşımdır (D’Agostino et al., 2008). Bu süreç, bireyin demografik özellikleri, yaşam tarzı, biyomedikal ölçümleri ve genetik faktörlerini analiz ederek risk seviyesini belirler. Amaç, yüksek riskli bireyleri tespit etmek, önleyici tedavileri başlatmak ve yaşam tarzı değişikliklerini teşvik etmektir.

KVH risk değerlendirmesi, aşağıdaki hedefleri içerir:

• Risk faktörlerini tanımlamak ve sınıflandırmak.
• Bireyselleştirilmiş tedavi planları oluşturmak.
• Toplum sağlığı politikalarını yönlendirmek (Piepoli et al., 2016).

2. Kardiyovasküler Hastalık Risk Faktörleri

KVH risk faktörleri, değiştirilebilir ve değiştirilemez olarak iki ana gruba ayrılır.

2.1. Değiştirilemez Risk Faktörleri

• Yaş: Risk, erkeklerde 45, kadınlarda 55 yaşından sonra artar.
• Cinsiyet: Erkeklerde risk daha yüksektir; ancak menopoz sonrası kadınlarda risk eşitlenir.
• Genetik Yatkınlık: Ailede erken yaşta KVH öyküsü (erkeklerde <55, kadınlarda <65 yaş) riski artırır.
• Etnik Köken: Güney Asyalılar ve Afrikalılar, daha yüksek KVH riskine sahiptir (Goff et al., 2014).

2.2. Değiştirilebilir Risk Faktörleri

• Hipertansiyon: Kan basıncı ≥140/90 mmHg, damar hasarını hızlandırır.
• Dislipidemi: Yüksek LDL kolesterol (≥130 mg/dL), düşük HDL kolesterol (<40 mg/dL erkeklerde, <50 mg/dL kadınlarda) ve yüksek trigliserid (≥150 mg/dL).
• Diyabet: Yüksek kan şekeri, damar duvarını bozar ve aterosklerozu tetikler.
• Obezite: Özellikle abdominal obezite (bel çevresi erkeklerde ≥94 cm, kadınlarda ≥80 cm).
• Sigara: Aktif veya pasif içicilik, damar iltihabını ve tromboz riskini artırır.
• Hareketsiz Yaşam: Fiziksel aktivite eksikliği, insülin direncini ve obeziteyi teşvik eder.
• Sağlıksız Beslenme: Yüksek doymuş yağ, trans yağ ve şeker içeren diyetler.
• Stres ve Ruh Sağlığı: Kronik stres, anksiyete ve depresyon, kortizol ve iltihap düzeylerini artırır (Arnett et al., 2019).

2.3. Yeni ve Ortaya Çıkan Risk Faktörleri

• Kronik İltihap: Yüksek C-reaktif protein (CRP) seviyeleri, ateroskleroz riskini gösterir.
• Uyku Apnesi: Oksijen eksikliği, hipertansiyon ve aritmi riskini artırır.
• Bağırsak Mikrobiotası: Disbiyozis, metabolik ve inflamatuar yolları etkiler (Tang et al., 2017).

3. Kardiyovasküler Hastalık Risk Değerlendirme Yöntemleri

KVH risk değerlendirmesi, klinik muayene, laboratuvar testleri ve risk skorlama araçlarıyla yapılır.

3.1. Klinik Değerlendirme

• Tıbbi Öykü: Aile öyküsü, önceki KVH olayları, sigara kullanımı, diyabet ve hipertansiyon öyküsü.
• Fiziksel Muayene: Kan basıncı, vücut kitle indeksi (VKİ), bel çevresi ölçümü.
• Semptom Analizi: Göğüs ağrısı, nefes darlığı veya çarpıntı gibi belirtiler (Piepoli et al., 2016).

3.2. Laboratuvar Testleri

• Lipid Profili: Total kolesterol, LDL, HDL ve trigliserid seviyeleri.
• Kan Şekeri: Açlık glukozu, HbA1c (diyabet taraması için).
• İnflamatuar Belirteçler: Yüksek duyarlı CRP (hs-CRP).
• Böbrek Fonksiyonu: Kreatinin ve glomerüler filtrasyon hızı (GFR).
• Elektrokardiyogram (EKG): Kalp ritmi ve yapısal anormallikleri değerlendirir (Goff et al., 2014).

3.3. Risk Skorlama Araçları

Risk skorlama araçları, bireyin 10 yıllık KVH riskini tahmin eder. Yaygın kullanılan araçlar şunlardır:

• Framingham Risk Skoru (FRS): Yaş, cinsiyet, total kolesterol, HDL, kan basıncı, sigara ve diyabeti dikkate alır. 10 yıllık risk: <%10 (düşük), %10-20 (orta), >%20 (yüksek).
• SCORE (Systematic Coronary Risk Evaluation): Avrupa için geliştirilmiş olup, yaş, cinsiyet, sigara, kolesterol ve kan basıncına dayanır. Türkiye gibi yüksek riskli ülkelerde kullanılır.
• ASCVD Risk Hesaplayıcı: Amerikan Kalp Derneği tarafından geliştirilen bu araç, etnik kökeni de dikkate alır ve statin tedavisi kararını destekler.
• QRISK3: İngiltere’de kullanılan bu araç, ek risk faktörlerini (örneğin, kronik böbrek hastalığı, migren) içerir (D’Agostino et al., 2008; Conroy et al., 2003).

3.4. Görüntüleme Yöntemleri

• Koroner Kalsiyum Skoru (CAC): Bilgisayarlı tomografi (BT) ile koroner arterlerde kalsifikasyonu ölçer; yüksek skor, ateroskleroz riskini gösterir.
• Karotis Ultrasonu: Karotis arter intima-media kalınlığını değerlendirir.
• Ekokardiyografi: Kalp fonksiyonunu ve yapısal anormallikleri inceler (Budoff et al., 2018).

4. Kardiyovasküler Hastalık Risk Değerlendirmesinin Uygulanması

Risk değerlendirmesi, bireyselleştirilmiş bir yaklaşım gerektirir ve aşağıdaki adımları içerir:

4.1. Risk Kategorizasyonu

• Düşük Risk: 10 yıllık KVH riski <%10 (genellikle genç, sağlıklı bireyler).
• Orta Risk: %10-20 (yaşam tarzı değişiklikleri ve izlem gerektirir).
• Yüksek Risk: >%20 veya bilinen KVH, diyabet veya kronik böbrek hastalığı (ilaç tedavisi ve yoğun izlem).
• Çok Yüksek Risk: Önceki kalp krizi, inme veya çoklu risk faktörleri (agresif tedavi) (Piepoli et al., 2016).

4.2. Hedef Kitle

• Rutin Tarama: 40-75 yaş arası asemptomatik bireyler.
• Yüksek Risk Grupları: Aile öyküsü, diyabet, hipertansiyon veya obezite olanlar.
• Erken Tarama: Genç bireylerde aile öyküsü veya genetik risk varsa (örneğin, ailesel hiperkolesterolemi).

4.3. Türkiye’de Durum

Türkiye, Avrupa Kardiyoloji Derneği’ne göre yüksek KVH riskli bir ülkedir. TÜİK verilerine göre, 2022’de dolaşım sistemi hastalıkları, ölümlerin %39’unu oluşturmuştur (TÜİK, 2023). Türkiye’de SCORE modeli, yerel risk faktörlerine uyarlanarak kullanılır. Ancak, tarama programlarının erişimi ve farkındalık düzeyi, kırsal bölgelerde sınırlıdır.

5. Kardiyovasküler Hastalık Riskini Azaltma Stratejileri

KVH riskini azaltmak, yaşam tarzı değişiklikleri, ilaç tedavileri ve toplum temelli önleme programlarını içerir.

5.1. Yaşam Tarzı Değişiklikleri

• Sağlıklı Beslenme:
  • Akdeniz Diyeti: Sebze, meyve, tam tahıllar, zeytinyağı ve balık ağırlıklı beslenme, kolesterol ve iltihabı azaltır.
  • Düşük Tuz ve Şeker: Günlük tuz alımı <5 g, şekerli içeceklerden kaçınılmalı.
  • Öneriler: Doymuş yağları (%10’dan az) ve trans yağları sınırlamak (Estruch et al., 2018).
• Fiziksel Aktivite:
  • Haftada en az 150 dakika orta yoğunlukta aerobik egzersiz (yürüyüş, koşu) ve 2-3 kez direnç egzersizi.
  • Egzersiz, kan basıncını düşürür, insülin hassasiyetini artırır ve HDL’yi yükseltir (Colberg et al., 2016).
• Kilo Kontrolü:
  • VKİ 18.5-24.9 kg/m² aralığında tutulmalı; bel çevresi hedefleri erkeklerde <94 cm, kadınlarda <80 cm.
  • %5-10 kilo kaybı, KVH riskini önemli ölçüde azaltır (Jensen et al., 2014).
• Sigara Bırakma: Sigarayı bırakmak, 1 yıl içinde KVH riskini %50 azaltır. Nikotin replasman tedavisi veya danışmanlık etkili olabilir.
• Alkol Sınırlaması: Erkeklerde günde 2, kadınlarda 1 birim alkol sınırı önerilir.
• Stres ve Uyku Yönetimi: Yoga, meditasyon ve 7-8 saat uyku, kortizol seviyelerini düşürür (Holt-Lunstad et al., 2015).

5.2. İlaç Tedavileri

• Antihipertansif İlaçlar: ACE inhibitörleri, beta blokerler veya diüretikler, kan basıncını kontrol eder.
• Statinler: LDL kolesterolü düşürür ve ateroskleroz riskini azaltır.
• Antidiyabetik İlaçlar: Metformin, insülin direncini azaltır.
• Antiplatelet İlaçlar: Aspirin, yüksek riskli bireylerde tromboz riskini düşürür (ancak doktor tavsiyesiyle) (Arnett et al., 2019).
• Yeni Tedaviler: PCSK9 inhibitörleri, ciddi hiperkolesterolemide kullanılır.

5.3. Toplum Tabanlı Önleme

• Eğitim Programları: Sağlıklı beslenme, egzersiz ve sigara bırakma kampanyaları.
• Tarama Programları: Toplum sağlığı merkezlerinde ücretsiz kan basıncı, kolesterol ve glukoz taramaları.
• Politikalar: Şeker vergileri, sigara yasakları ve sağlıklı gıda erişiminin artırılması (Piepoli et al., 2016).

6. Güncel Bilimsel Veriler

Son araştırmalar, KVH risk değerlendirmesinde yenilikçi yaklaşımları vurgulamaktadır:

• Kişiselleştirilmiş Tıp: Genetik testler (örneğin, poligenik risk skorları), bireysel risk tahminini iyileştirir (Khera et al., 2018).
• Yapay Zeka: Makine öğrenimi, risk skorlama araçlarının doğruluğunu artırır ve görüntüleme verilerini analiz eder (Weng et al., 2017).
• Bağırsak Mikrobiotası: Trimethylamine N-oxide (TMAO) gibi metabolitler, KVH riskiyle ilişkilidir ve diyetle modüle edilebilir (Tang et al., 2017).
• Epidemiyoloji: 2025 itibarıyla, KVH küresel yükünün düşük ve orta gelirli ülkelerde artması bekleniyor. Türkiye’de obezite ve diyabet prevalansındaki yükseliş, risk değerlendirmesinin önemini artırmaktadır (Roth et al., 2020).

7. Sonuç

Kardiyovasküler hastalık risk değerlendirmesi, bireylerin kalp krizi, inme ve diğer damar hastalıklarına yakalanma olasılığını tahmin ederek önleyici stratejileri yönlendiren kritik bir süreçtir. Değiştirilemez (yaş, genetik) ve değiştirilebilir (hipertansiyon, sigara, obezite) risk faktörleri, değerlendirmenin temelini oluşturur. Framingham, SCORE ve ASCVD gibi risk skorlama araçları, klinik kararları desteklerken, görüntüleme ve laboratuvar testleri tanıyı güçlendirir. Yaşam tarzı değişiklikleri, ilaç tedavileri ve toplum temelli önleme programları, KVH riskini azaltmada etkilidir. Türkiye’de yüksek KVH prevalansı, erken tarama ve farkındalık kampanyalarının önemini vurgular. Bireyselleştirilmiş yaklaşımlar ve yeni teknolojiler, risk değerlendirmesinin geleceğini şekillendirecektir.

Kaynaklar

• Arnett, D. K., Blumenthal, R. S., Albert, M. A., et al. (2019). 2019 ACC/AHA guideline on the primary prevention of cardiovascular disease. Circulation, 140(11), e596-e646.
• Budoff, M. J., Young, R., Burke, G., et al. (2018). Ten-year association of coronary artery calcium with atherosclerotic cardiovascular disease (ASCVD) events: The Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis (MESA). European Heart Journal, 39(25), 2401-2408.
• Colberg, S. R., Sigal, R. J., Yardley, J. E., et al. (2016). Physical activity/exercise and diabetes: A position statement of the American Diabetes Association. Diabetes Care, 39(11), 2065-2079.
• Conroy, R. M., Pyörälä, K., Fitzgerald, A. P., et al. (2003). Estimation of ten-year risk of fatal cardiovascular disease in Europe: The SCORE project. European Heart Journal, 24(11), 987-1003.
• D’Agostino, R. B., Vasan, R. S., Pencina, M. J., et al. (2008). General cardiovascular risk profile for use in primary care: The Framingham Heart Study. Circulation, 117(6), 743-753.
• Estruch, R., Ros, E., Salas-Salvadó, J., et al. (2018). Primary prevention of cardiovascular disease with a Mediterranean diet supplemented with extra-virgin olive oil or nuts. New England Journal of Medicine, 378(25), e34.
• Goff, D. C., Lloyd-Jones, D. M., Bennett, G., et al. (2014). 2013 ACC/AHA guideline on the assessment of cardiovascular risk. Journal of the American College of Cardiology, 63(25 Part B), 2935-2959.
• Holt-Lunstad, J., Smith, T. B., & Layton, J. B. (2015). Social relationships and mortality risk: A meta-analytic review. PLoS Medicine, 12(7), e1001859.
• Jensen, M. D., Ryan, D. H., Apovian, C. M., et al. (2014). 2013 AHA/ACC/TOS guideline for the management of overweight and obesity in adults. Circulation, 129(25 Suppl 2), S102-S138.
• Khera, A. V., Chaffin, M., Aragam, K. G., et al. (2018). Genome-wide polygenic scores for common diseases identify individuals with risk equivalent to monogenic mutations. Nature Genetics, 50(9), 1219-1224.
• Piepoli, M. F., Hoes, A. W., Agewall, S., et al. (2016). 2016 European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. European Heart Journal, 37(29), 2315-2381.
• Roth, G. A., Mensah, G. A., Johnson, C. O., et al. (2020). Global burden of cardiovascular diseases and risk factors, 1990–2019. Journal of the American College of Cardiology, 76(25), 2982-3021.
• Tang, W. H. W., Kitai, T., & Hazen, S. L. (2017). Gut microbiota in cardiovascular health and disease. Circulation Research, 120(7), 1183-1196.
• Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2023). Ölüm Nedeni İstatistikleri, 2022.
• Weng, S. F., Reps, J., Kai, J., et al. (2017). Can machine-learning improve cardiovascular risk prediction using routine clinical data? PLoS ONE, 12(4), e0174944.