Ultra İşlenmiş Gıdalar Doğrudan Kötü Sağlıkla İlişkili

McMaster Üniversitesi’nin Nutrition & Metabolism’de yayınlanan çalışması, cips, dondurulmuş pizza ve kahvaltılık gevrek gibi ultra işlenmiş gıdaların (UİG) sağlık üzerinde ciddi olumsuz etkiler yarattığını doğruladı. Kanada’da 6.000’den fazla yetişkinin verilerini inceleyen araştırma, UİG tüketiminin yüksek kan basıncı, kolesterol, obezite ve inflamasyonla bağlantılı olduğunu gösteriyor.

Ultra İşlenmiş Gıdalar: Sağlığın Sessiz Düşmanı

Cips, dondurulmuş pizzalar, kahvaltılık gevrekler ve diğer ultra işlenmiş gıdalar (UİG), yüksek yağ, şeker ve katkı maddeleriyle dolu, modern diyetlerin vazgeçilmez bir parçası haline geldi. Ancak McMaster Üniversitesi’nin öncülüğünde yürütülen ve Nutrition & Metabolism’de yayınlanan çığır açan bir çalışma, bu gıdaların kötü sağlık sonuçlarıyla doğrudan ve güçlü bir şekilde bağlantılı olduğunu ortaya koydu. Kanada’da yapılan bu ilk kapsamlı çalışma, UİG tüketiminin kardiyometabolik risk faktörleri üzerindeki etkisini nüfus temelli biyobelirteç verileriyle inceledi.

Çalışmanın kıdemli yazarı Doç. Dr. Anthea Christoforou, “Gıda tedarikimiz çok karmaşık; bu sadece gıdanın besin içeriğiyle ilgili değil. Katkı maddeleri, hazırlama şekli, paketleme ve pazarlama, tüm bu unsurlar bir araya gelerek diyetlerimizin sağlıksızlığını etkiliyor,” diyor.

Kanada’da 6.000 Kişilik Kapsamlı Analiz

Araştırmacılar, Sağlık Kanada ve İstatistik Kanada tarafından yürütülen Kanada Sağlık Ölçümleri Anketi’nden elde edilen 6.000’den fazla yetişkinin verilerini analiz etti. Katılımcılar, farklı yaş gruplarından, sağlık durumlarından ve sosyoekonomik arka planlardan seçildi. Katılımcılar bir anket doldurdu ve mobil kliniklerde fiziksel değerlendirmelerden geçti. İncelenen risk faktörleri:

• Kan basıncı
• Kolesterol seviyeleri (LDL ve HDL)
• Bel çevresi
• Vücut kitle indeksi (VKİ)
• İnsülin ve trigliserid seviyeleri

Ana Bulgular:

• Yüksek Tüketiciler: En fazla UİG tüketenler genellikle erkekler, düşük gelirli, daha az eğitimli ve daha az meyve-sebze tüketen bireylerdi.
• Sağlık Etkileri: Bu grup, daha yüksek VKİ, bel çevresi, kan basıncı, insülin ve trigliserid seviyelerine sahipti.
• İnflamasyon: UİG tüketimi, karaciğerin inflamasyona yanıt olarak ürettiği C-reaktif protein (CRP) ve beyaz kan hücresi sayısında artışla ilişkilendirildi. Christoforou, “Bu biyobelirteçler, bu gıdaların vücudumuzda inflamatuar bir tepki yarattığını gösteriyor. Sanki vücudumuz bu gıdaları ‘yiyecek dışı’ bir unsur olarak algılıyor,” diyor.
• Bağımsız Risk: UİG ile kardiyometabolik risk faktörleri arasındaki bağlantı, VKİ, fiziksel aktivite, sigara, toplam gıda tüketimi ve sosyoekonomik faktörler (gelir, eğitim) dikkate alındığında bile devam etti.

UİG’nin Ötesinde Mekanizmalar

Çalışma, UİG tüketiminin sadece kilo alımı yoluyla değil, başka mekanizmalarla da sağlığı etkilediğini gösteriyor:

• İnflamasyon: Yüksek CRP ve beyaz kan hücresi seviyeleri, kronik inflamasyonu işaret ediyor.
• İnsülin Direnci: Metabolik düzenlemedeki bozukluklar, tip 2 diyabet riskini artırıyor.
• Kardiyovasküler Risk: Yüksek kan basıncı ve trigliseridler, kalp hastalığına zemin hazırlıyor.

Bu etkiler, UİG’nin kalp hastalığı ve tip 2 diyabet gibi kronik hastalıkların bilinen öngörücüleri olduğunu doğruluyor.

UİG Tüketimi: Sosyoekonomik Bağlantılar

Kanadalı katılımcılar ortalama günde 3 porsiyondan fazla UİG tüketti, ancak en yüksek tüketiciler günde 6 porsiyon ortalamasına ulaştı. Araştırmacılar, UİG’nin şu nedenlerle yaygın olduğunu düşünüyor:

• Kolaylık: Hazır yemekler, zaman kısıtlaması olan tüketiciler için pratik.
• Pazarlama: Agresif reklamlar, özellikle düşük gelirli grupları hedef alıyor.
• Erişim: UİG, genellikle meyve ve sebzelerden daha ucuz ve erişilebilir.

Bu faktörler, düşük gelirli gruplarda daha yüksek UİG tüketimine ve sağlık eşitsizliklerine yol açıyor. Çalışmanın ortak yazarı Angelina Baric, “Ultra işlenmiş gıdalar, tüm sosyoekonomik gruplarda sağlığı etkiliyor. Bazı popülasyonlar bu gıdalara daha fazla maruz kalsa da, bulgularımız sağlık risklerinin gelir ve eğitimden bağımsız olduğunu gösteriyor. Bu, herkesi koruyan geniş ve eşitlikçi gıda politikalarına ihtiyaç olduğunu vurguluyor,” diyor.

UİG Nedir?

Ultra işlenmiş gıdalar, genellikle şu özelliklere sahiptir:

• Yüksek İçerik: Sodyum, şeker, doymuş yağlar ve katkı maddeleri.
• Düşük Besin: Lif, mineral ve vitamin açısından fakir.
• Örnekler: Cips, şekerli içecekler, dondurulmuş pizzalar, paketli tatlılar, kahvaltılık gevrekler.

Bu gıdalar, küresel gıda tedarikinde, özellikle orta ve yüksek gelirli ülkelerde baskın hale geldi ve sağlıklı alternatiflerin (ör. meyve, sebze) yerini alıyor.

Kanada’nın Tepkisi ve Gelecek Adımlar

Sağlık Kanada, sağlıklı beslenme yönergelerinde işlenmiş gıda tüketimini azaltmayı öneriyor ve UİG’yi sınırlamak için daha geniş stratejiler geliştirmek üzere istişarelere başladı. Araştırmacılar, bu çalışmanın politika yapıcılar için güçlü bir kanıt sunduğunu belirtiyor. Baric, “Ultra işlenmiş gıdaların kardiyometabolik risk faktörleriyle tutarlı bağlantısı, Kanada ve dünyadaki artan obezite oranlarıyla ilişkilendirdiğimiz kanıtları güçlendiriyor ve vücutta tam bir hastalık ortaya çıkmadan önce neler olduğunu daha ayrıntılı gösteriyor,” diyor.

McMaster ekibi, gelecekte şu alanlarda araştırmalar planlıyor:

• Çocuklarda UİG: Çocukların işlenmiş gıda alışkanlıklarının uzun vadeli sağlık etkileri.
• Kadın Sağlığı: UİG’nin fertilite, menstrüasyon ve menopoz üzerindeki etkileri.
• Biyolojik Mekanizmalar: UİG’nin inflamasyon ve metabolik disfonksiyonu nasıl tetiklediğinin detaylı incelenmesi.
• Gıda Ortamları: UİG tüketimini artıran uygun fiyat ve erişim faktörlerinin analizi, daha eşitlikçi halk sağlığı stratejileri için.

Çalışmanın Önemli Noktaları

• Doğrudan Bağlantı: UİG tüketimi, yüksek VKİ, bel çevresi, kan basıncı, insülin ve trigliseridlerle ilişkilendirildi.
• İnflamasyon: UİG, yüksek CRP ve beyaz kan hücresi seviyeleriyle kronik inflamasyonu tetikliyor.
• Bağımsız Risk: Sağlık etkileri, kilo alımı, fiziksel aktivite ve sosyoekonomik faktörlerden bağımsız.
• Sosyoekonomik Eşitsizlik: Düşük gelirli ve az eğitimli bireyler daha fazla UİG tüketiyor.
• Politika İhtiyacı: Herkesi koruyan eşitlikçi gıda politikaları gerekli.

Sınırlamalar ve Gelecek Adımlar

• Neden-Sonuç: Çalışma, UİG ile sağlık sonuçları arasında güçlü bir ilişki gösteriyor, ancak doğrudan neden-sonuç kanıtlamıyor.
• Veri Kapsamı: Kanada’ya özgü veriler, diğer ülkelerde farklı gıda ortamları için genellenmeyi sınırlayabilir.
• Kendi Bildirimi: Gıda tüketim verileri, katılımcıların anket yanıtlarına dayanıyor, bu da öznel önyargılara yol açabilir.

Araştırmacılar, daha uzun vadeli çalışmalar ve müdahale deneyleriyle UİG’nin sağlık üzerindeki etkilerini derinlemesine incelemeyi planlıyor.

Çalışmanın Kahramanları

Çalışma, McMaster Üniversitesi Kinesiyoloji Bölümü’nden Doç. Dr. Anthea Christoforou liderliğinde, Angelina Baric (yüksek lisans öğrencisi) ve Prof. Vasanti S. Malik’in katkılarıyla gerçekleştirildi.

Finansman ve Destek

Makalede spesifik finansman kaynakları belirtilmemiş, ancak McMaster Üniversitesi gibi kurumlar genellikle Kanada Sağlık Araştırmaları Enstitüleri (CIHR) veya diğer ulusal fonlarla desteklenir.

Yayın Tarihi ve Kaynak

Yayın Tarihi: 7 Mayıs 2025
Kaynak: McMaster Üniversitesi
Referans: Angelina Baric, Vasanti S. Malik, Anthea Christoforou. Ultra-processed Food Consumption and Cardiometabolic Risk in Canada: A Cross-sectional Analysis of the Canadian Health Measures Survey. Nutrition & Metabolism, 2025; 22 (1) DOI: 10.1186/s12986-025-00935-y

Ek Notlar

• Pratik Öneri: UİG tüketimini azaltmak için taze meyve, sebze, tam tahıllar ve işlenmemiş protein kaynaklarına odaklanın. Haftada birkaç kez evde yemek pişirmek, sağlıklı alternatifleri teşvik edebilir.
• Toplumsal Etki: UİG’yi sınırlayan politikalar (ör. şeker vergileri, sağlıklı gıda sübvansiyonları), sağlık eşitsizliklerini azaltabilir ve kronik hastalıkları önleyebilir.
• Gelecek Beklentileri: 2030’lara doğru, UİG tüketimini azaltmaya yönelik küresel politikalar ve eğitim kampanyaları, halk sağlığını dönüştürebilir.

Bu çalışma, ultra işlenmiş gıdaların sağlık üzerindeki yıkıcı etkilerini net bir şekilde ortaya koyarak, bireyleri ve politika yapıcıları daha sağlıklı bir gıda ortamı yaratmaya çağırıyor.